Eπιστήμη και Ηθική  –  Science and Ethics

by George Contopoulos

1. Εισαγωγή

Ο βασικός σκοπός της Επιστήμης είναι η γνώση. Βεβαίως η γνώση αποτελεί μια Αξία. Είναι σημαντικό για τον άνθρωπο να μάθει τη δομή του κόσμου που μας περιβάλλει, αλλά και την εξέλιξη του κόσμου και την ιστορία της ανθρωπότητος μέχρι σήμερα. Αλλά υπάρχουν Αξίες πέρα και πάνω από τη γνώση, που η Επιστήμη δεν έχει δικαίωμα να τις αγνοήσει.

Τέτοιες Αξίες είναι η Ηθική και η Τέχνη. Θα πρέπει λοιπόν οι διάφορες Αξίες να μη συγκρούονται μεταξύ τους. Π.χ. η απόκτηση της γνώσεως δεν επιτρέπεται να γίνει  με κάθε είδους τίμημα, καταλύοντας τους νόμους της Ηθικής ή καταστρέφοντας την Ομορφιά γύρω μας.

Σαν παράδειγμα ας αναφέρουμε τα πειράματα που έκαναν οι ναζί σε φυλακισμένους για να βρούν τα όρια αντοχής του ανθρωπίνου σώματος. Αυτά   δεν είναι δυνατόν ποτέ να δικαιολογηθούν ως αναγκαία για την πρόοδο της επιστήμης. Επίσης η έρευνα για νέες μορφές ενέργειας δεν επιτρέπεται να οδηγήσει στην πλήρη καταστροφή της ομορφιάς του περιβάλλοντος.

Αλλά το θέμα των σχέσεων της Επιστήμης με τις άλλες Αξίες έχει πολλές πλευρές. Στο άρθρο αυτό θα αναφέρουμε μερικές σχέσεις μεταξύ Επιστήμης και Ηθικής .

2. Τερματισμός ζωής

Υπάρχουν 4 περιπτώσεις που ο τερματισμός της ζωής ενός ανθρώπου θεωρείται νόμιμος υπό ορισμένες προϋποθέσεις,

(i)              Σε έμβρυα

(ii)            Στην ευθανασία

(iii)          Στην θανατική καταδίκη (σε ορισμένες χώρες) και

(iv)          Σε περιπτώσεις νομίμου αμύνης (εναντίον εγκληματιών ή αντιπάλων στον πόλεμο).

Θα επιμείνω στο πρώτο παράδειγμα. Βεβαίως δεν συζητώ καν το «δικαίωμα» που θεωρούν ότι έχουν ορισμένες γυναίκες να σκοτώσουν το κυοφορούμενο μωρό τους γιατί το θεωρούν απλώς ένα εξάρτημα του σώματός τους. Αλλά αν η ιατρική επιστήμη διαπιστώσει αντικειμενικά ότι το έμβρυο πάσχει από μια ανίατη ασθένεια, αν είναι βέβαιο ότι θα είναι απολύτως δυστυχισμένο  ή κάτι χειρότερο (φυτό) τότε επιτρέπεται η θανάτωσή του; Η περίπτωση  αυτή είναι μια μορφή ευθανασίας, για την οποία γίνεται πολύς λόγος. Είναι ένα θέμα βιοηθικής στο οποίον δεν είναι εύκολο να δοθεί απάντηση.

Υπάρχει όμως μία ακόμη πλευρά του θέματος που ευτυχώς λύθηκε με την πρόοδο της επιστήμης τα τελευταία έτη. Πρόκειται για τα εμβρυικά κύτταρα (stem cells, βλαστοκύτταρα) που είναι χρήσιμα για ανάπλαση διαφόρων οργάνων των ασθενών. Υπήρξαν πολλοί που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν τα έμβρυα ως «δωρητές οργάνων» για τους ασθενείς. Δηλαδή να δημιουργήσουν έμβρυα που δεν θα τα άφηναν να εξελιχθούν σε ζωντανά παιδιά, αλλά θα ήσαν υλικό εκμετάλλευσης. Ευτυχώς η φρικτή αυτή πρακτική αχρηστεύεται σήμερα, μετά την ανακάλυψη ότι είναι δυνατόν τα σωματικά κύτταρα ενός ανθρώπου να μετατραπούν σε εμβρυικά κύτταρα, που μπορούν κατόπιν να εμφυτευθούν σε διάφορα όργανα του ιδίου ατόμου και να τα αναπλάσουν. Επομένως δεν είναι ανάγκη να καταστρέψουμε ένα έμβρυο για να θεραπεύσουμε τα όργανα ενός ασθενούς, αφού ο ίδιος ο ασθενής μπορεί να μετατρέψει κύτταρα του σώματός του σε βλαστοκύτταρα, που θα χρησιμοποιηθούν για την θεραπεία των οργάνων του.

Υπάρχουν όμως πολλά ακόμη ερωτήματα όπου η απάντηση δεν είναι εύκολη.

Σε ποιες  περιπτώσεις μια γυναίκα θα είχε ηθικό δικαίωμα να κάνει έκτρωση; Έχει το κράτος ηθικό δικαίωμα να απαγορεύσει την τεκνογονία (όπως π.χ. στην Κίνα); Έχει δικαίωμα ένας ασθενής να ζητήσει ευθανασία; Είναι ηθικό δικαίωμα του κράτους η θανατική καταδίκη; Πότε δικαιολογείται η νόμιμη άμυνα ενός ανθρώπου να φθάνει σε φόνο; Και, τέλος, πότε ο θάνατος των εχθρών  στον πόλεμο είναι δικαιολογημένος, και πότε γίνεται «έγκλημα πολέμου»;  Είναι ποτέ επιτρεπτό να γίνουν εκτελέσεις  ανθρώπων σαν αντίποινα για πράξεις αντιστάσεως και δολιοφθοράς;

3. Βασανιστήρια

Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που είναι χειρότερες από τον θάνατο. Είναι τα βασανιστήρια, που χρησιμοποιούνται από διάφορες αρχές για να αποσπάσουν πληροφορίες. Θεωρητικά βεβαίως όλα τα κράτη απαγορεύουν τα βασανιστήρια. Αλλά πολλές φορές ορισμένα βασανιστήρια θεωρούνται επιτρεπτά. Άλλωστε η επιστήμη έχει δώσει τη δυνατότητα στους ανακριτές να παρατείνουν τα βασανιστήρια χωρίς να φθάνουν στον θάνατο των κρατουμένων. Τέτοια «επιστημονικά» βασανιστήρια εφάρμοσαν οι αγγλικές αρχές στην Κύπρο εναντίον των αγωνιστών της ΕΟΚΑ. Σε άλλες περιπτώσεις οι κρατούμενοι μεταφέρονται σε μέρη όπου και τα πιο ακραία βασανιστήρια είναι νόμιμα (π.χ. στην Αμερική εφαρμόζονται διαφορετικοί νόμοι στο Γκουαντάναμο απ’ ότι στα εδάφη των Ηνωμένων Πολιτειών, ή οι κρατούμενοι στέλλονται σε φυλακές άλλων κρατών, όπου πολλά βασανιστήρια επιτρέπονται). Και στις περιπτώσεις αυτές τα κράτη δικαιολογούνται ότι καταπολεμούν την τρομοκρατία ή έχουν ανάγκη  από πληροφορίες για την εθνική τους ασφάλεια. Αλλά είναι ποτέ δυνατόν να σταθεί ηθικά μια τέτοια δικαιολογία;

Ένα ανάλογο φαινόμενο εφαρμόσθηκε στη Σοβιετική Ένωση, όταν σημαντικός αριθμός αντιφρονούντων κλείστηκε στα ψυχιατρεία με πραγματικές ή φανταστικές ενδείξεις αντικοινωνικής συμπεριφοράς.

Μία περίπτωση που δεν είναι τόσο εμφανής είναι η ιδιοποίηση του πλούτου μιάς χώρας από ξένα κράτη, ή ξένες (ή και ντόπιες) επιχειρήσεις, που οδηγούν στην βασανιστική εξαθλίωση και τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων.

4. Η καταστροφή του περιβάλλοντος

Η κακή χρήση των μεθόδων της επιστήμης οδηγεί επί πλέον στην καταστροφή του περιβάλλοντος. Σε τοπικές κλίμακες αυτό αφορά π.χ. τα απόβλητα των εργοστασίων, τα πυρηνικά απόβλητα, την καταστροφή των δασών κλπ. Αλλά υπάρχουν προβλήματα που αφορούν όλον τον πλανήτη μας. Η ανεξέλεγκτη αύξηση του διοξειδίου του άνθρακος οδηγεί στην αλλαγή του κλίματος της γης. Π.χ. η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της γης, η τήξη των πολικών πάγων, οδηγεί στην αύξηση της στάθμης της θάλασσας που καταποντίζει ολόκληρα νησιά σήμερα. Επίσης οι υψηλές και χαμηλές θερμοκρασίες και οι τεράστιες πλημμύρες έχουν κύρια αιτία την ανθρώπινη αύξηση του διοξειδίου του άνθρακος. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο πρόεδρος των Η.Π.Α., Τζ. Μπούς, δεν δέχθηκε να επικυρώσει το πρωτόκολλο του Κυότο για τον περιορισμό των αερίων ρύπων γιατί αυτό θα έβλαπτε την αμερικανική οικονομία. Και τώρα οι καταστροφές που επιφέρουν τα πολικά ψύχη στις Η.Π.Α. κάνουν πολύ μεγαλύτερες καταστροφές στην αμερικανική οικονομία απ’ ο,τι θα έκανε ο περιορισμός του διοξειδίου του  άνθρακος. Και τα χειρότερα έπονται. Υπολογίζεται ότι σε μερικές δεκαετίες ολόκληρες πολιτείες όπως η Φλόριδα θα βρεθούν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας λόγω της τήξεως των πολικών πάγων.

Η εκμετάλλευση του περιβάλλοντος σε μεγάλες κλίμακες θα έχει τεράστιες επιπτώσεις  στις επόμενες γενεές των ανθρώπων. Π.χ. η καταστροφή των δασών της Βραζιλίας θα έχει παγκόσμιες επιπτώσεις. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας των τεράστιων μεγαλουπόλεων προκαλεί ασθένειες και θανάτους σε εκατομμύρια  ανθρώπους. Και η αλόγιστη εξάντληση των ενεργειακών πόρων της γης θα επιφέρει όχι μόνο πολέμους, αλλά και απεριόριστες δυσμενείς επιπτώσεις στη ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων.

5. Πολεμικές δαπάνες

Είναι γνωστό ότι οι αμυντικές δαπάνες, ακόμη και σε καιρό ειρήνης  είναι το μεγαλύτερο έξοδο των περισσοτέρων κρατών. Π.χ. το 2014 υπολογίζεται ότι οι ΗΠΑ θα δαπανήσουν πάνω από 22 δισεκατομμύρια δολάρια μόνο για την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Βεβαίως θα πει κανείς ότι οι δαπάνες αυτές είναι απαραίτητες γιατί κανένα κράτος δεν μπορεί να είναι βέβαιο για την ειρηνική συμπεριφορά των άλλων κρατών. Αλλά πολλές φορές οι δαπάνες αυτές αυξάνονται με τεχνητό τρόπο. Οι βιομηχανίες όπλων έχουν συμφέρον να γίνονται συνεχώς πόλεμοι, ώστε να πουλούν τα όπλα τους, εν γένει και στους δύο αντιπάλους.

Πολλές συμμαχίες και οικονομικές συνθήκες μεταξύ  διαφόρων κρατών βασίζονται στην πώληση όπλων κατά πρώτη προτεραιότητα. Ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες οι αμυντικές βιομηχανίες κατευθύνουν εν πολλοίς το κράτος σε βασικά θέματα διεθνούς πολιτικής. Δεν τους συμφέρει να υπάρχει ειρήνη επί γης. Και χρησιμοποιούν κάθε είδους επιχείρημα για να προκαλέσουν πολέμους και επεμβάσεις της κυβερνήσεως τους σε όλα τα σημεία της γης. Παράδειγμα τραγικό ο πόλεμος στο Ιράκ. Η κυβέρνηση των Η.Π.Α. (και της Αγγλίας) προσπάθησε να πείσει τον κόσμο ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν ετοίμαζε πυρηνικά, χημικά και βιολογικά όπλα για να καταστρέψει τον κόσμο ολόκληρο. Και όταν απέτυχαν να πείσουν τα Ηνωμένα Έθνη να τους ακολουθήσουν εκήρυξαν μονομερώς τον πόλεμο.

Βεβαίως ο Σαντάμ Χουσεΐν  ήταν ένας αδίστακτος δικτάτωρ που κατέστρεψε τον ίδιο το λαό του. Όμως οι Η.Π.Α. δεν ενδιαφέροντο για τον ιρακινό λαό, αλλά για τα πετρέλαια του Ιράκ. Απόδειξη είναι ότι οι Η.Π.Α. υποστήριξαν πολλούς δικτάτορες, όπως στη Χιλή, στην Ισπανία και στην Ελλάδα, χωρίς να ενδιαφέρονται και πολύ για τους λαούς τους.

Όταν αργότερα αποδείχθηκε ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν δεν είχε τα μέσα για σοβαρό χημικό και βιολογικό πόλεμο, και πολύ λιγότερο για πυρηνικό πόλεμο, ήταν πλέον αργά. Οι Αμερικανοί είχαν καταλάβει το Ιράκ, είχαν εγκαταστήσει τους δικούς τους κυβερνήτες και είχαν αρχίσει να εκμεταλλεύονται τα πετρέλαιά του.

Βεβαίως υπάρχουν πολύ κακές κυβερνήσεις στον κόσμο, που δεν πρέπει να μείνουν ανεξέλεγκτες. Αλλά ο έλεγχος δεν μπορεί να γίνει από μία μόνο χώρα, έστω και αν αυτή είναι υπερδύναμη. Π.χ. δεν υπήρξε πιο ανόητη αντίδραση στον κίνδυνο ανάπτυξης πυρηνικών όπλων στο Ιράν, από την πρόταση εγκαταστάσεως πυραύλων στην Τσεχία και στην Πολωνία (που πρώτα βέβαια θα σκοπεύουν τη Μόσχα και μετά την Τεχεράνη).

6. Πυρηνικά όπλα

Σήμερα η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων θεωρείται απολύτως καταδικαστέα. Π.χ. όλοι θέλουν να εμποδίσουν το Ιράν ν’ αναπτύξει πυρηνικά όπλα, αλλά κανένα μεγάλο κράτος δεν συζητά την πλήρη καταστροφή των δικών του όπλων. Ακόμη και το Ισραήλ που απέκτησε κρυφά τέτοια όπλα δεν δέχεται αμοιβαία καταστροφή όλων των πυρηνικών όπλων στην περιοχή, ούτε οι μεγάλες πυρηνικές δυνάμεις του ζητούν να καταστρέψει τα πυρηνικά του όπλα.

Το θέμα αν έπρεπε να κατασκευασθούν και να χρησιμοποιηθούν οι πρώτες ατομικές βόμβες είναι πολύ αμφιλεγόμενο. Είναι γεγονός ότι η χιτλερική Γερμανία ετοίμαζε πυρηνικά όπλα. Είναι επίσης γεγονός ότι οι 2 πρώτες ατομικές βόμβες επετάχυναν τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου χωρίς επί πλέον εκατομμύρια νεκρούς. Αλλά είναι αυτά τα επιχειρήματα αρκετά για να δικαιολογήσουν τη χρήση των ατομικών όπλων; Δεν θα δώσω απάντηση στο ερώτημα αυτό αλλά θα το αφήσω ανοικτό.

7. Ο έλεγχος της Επιστήμης

Πρέπει να υπάρχει έλεγχος στην ανάπτυξη της Επιστήμης; Πολλοί θ’ απαντήσουν με αγανάκτηση: Όχι. Αλλά σήμερα υπάρχουν ήδη πολλοί έλεγχοι στην Επιστήμη. Συγκεκριμένα, οι χρηματοδοτήσεις των διαφόρων επιστημονικών προγραμμάτων γίνονται με βάση τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και την εμπιστοσύνη που παρέχουν οι υπεύθυνοι των προγραμμάτων ότι θα επιτύχουν τα σημαντικά αποτελέσματα. Το μόνο πρόβλημα είναι να γίνεται σωστά  και δίκαια η κατανομή των κονδυλίων  ερευνών από κάθε κράτος ή κάθε σύνολο κρατών.

Θα αναφέρω δύο παραδείγματα από την εμπειρία μου (α) από την Επιστημονική Επιτροπή του ΝΑΤΟ και (β) από το ευρωπαϊκό αστρονομικό περιοδικό Astronomy and Astrophysics.

α) Επιστημονική Επιτροπή του ΝΑΤΟ

Η επιστημονική επιτροπή του ΝΑΤΟ είχε αναλάβει ένα μεγάλο έργο ενισχύσεως ερευνών στις θετικές επιστήμες, συνεδρίων, δημοσιεύσεων κλπ. Στις επιτροπές της συμμετείχαν πολύ αξιόλογοι επιστήμονες από όλα τα κράτη-μέλη και τα κριτήρια ήσαν κατά κανόνα αξιοκρατικά. Εν τούτοις πίσω από την λαμπρή επιστημονική εικόνα που έδιναν σε δραστηριότητες αυτές υπήρχε η πολιτική σκοπιμότης. Θα αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα που αναφέρεται στην Ελλάδα. Όταν έγιναν οι βομβαρδισμοί στη Σερβία από το ΝΑΤΟ πολλές ελληνικές μή κυβερνητικές οργανώσεις έστειλαν διαμαρτυρίες σε πολλούς επιστήμονες σε όλον τον κόσμο. Και τότε η αντίδραση του ΝΑΤΟ κατά της Ελλάδος υπήρξε άμεση. Ενώ έως τότε εκαλούντο πολλοί Έλληνες επιστήμονες σε ειδικά συνέδρια, αποτόμως όλες οι ελληνικές συμμετοχές ακυρώθηκαν για πολλά έτη.

Το παράδειγμα αυτό και πολλά άλλα παρόμοια παραδείγματα δείχνουν πόσο μεγάλη σημασία έχουν οι πολιτικές παρεμβάσεις στα επιστημονικά θέματα. Είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει μια καθαρά επιστημονική κρίση όταν διάφορα προγράμματα έχουν και πολιτική διάσταση, ή όταν αυτοί που χρηματοδοτούν έχουν κάποια συμφέροντα υπέρ ή κατά ορισμένων ερευνητών.

β) Αστρονομικό περιοδικό Astronomy and Astrophysics

Ήμουν επί 12 χρόνια πρόεδρος του ευρωπαϊκού αστρονομικού περιοδικού Astronomy and Astrophysics. Η κυριότερη προσπάθειά μας υπήρξε να διατηρηθεί σε υψηλό επίπεδο η ποιότης του περιοδικού. Το υψηλό αυτό επίπεδο του περιοδικού κρατήθηκε χάρις στην επιλογή αξιόλογων εκδοτών (editors) και με ένα πολύ καλό σύστημα κριτών (referees). Το προεδρείο δεν παρενέβαινε στις κρίσεις των εργασιών αλλά βοηθούσε με πολλούς τρόπους, π.χ. με  δωρεάν συνδρομές προς υποανάπτυκτες χώρες, με τη βελτίωση της γλώσσας των κειμένων κλπ. Θυμούμαι μια συζήτηση για το αν θα έπρεπε να υπάρχουν χαμηλότερα κριτήρια για επιστήμονες χωρών υπό ανάπτυξη, π.χ. της Κίνας. Η απόφαση ήταν σαφώς αρνητική. Δεν έπρεπε να γίνουν τα κριτήρια πιο ελαστικά, γιατί τότε δεν θα μπορούσε να ανέβει το γενικό επιστημονικό επίπεδο της χώρας. Αυτό το μέτρο βοήθησε ώστε σήμερα να δημοσιεύονται πολλά αξιόλογα επιστημονικά άρθρα από κινέζους αστρονόμους.

Αλλά για να είναι υψηλό το επίπεδο ενός επιστημονικού περιοδικού πρέπει να τηρηθούν ορισμένα βασικά κριτήρια. Θα αναφέρω εδώ μερικά.

8. Κριτήρια

α) Πρώτο βασικό κριτήριο είναι η παρουσίαση νέων επιστημονικών στοιχείων. Υπάρχουν 3 βασικά είδη επιστημονικών εργασιών (i) δεδομένα παρατηρήσεων ή πειραμάτων (ii) ανάλυση των δεδομένων και (iii) θεωρητικές εργασίες. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει παλαιότερα στοιχεία, αλλά πρέπει να παρουσιάσει και κάτι νέο, νέα στοιχεία ή μία νέα ανάλυση, ή μία νέα θεωρία. Υπάρχει βέβαια και μία ειδική κατηγορία εργασιών, οι επισκοπήσεις (reviews), που συνοψίζουν τα αποτελέσματα των ερευνών σε ένα ορισμένο τομέα. Αλλά αυτές οι εργασίες δημοσιεύονται συνήθως σε ξεχωριστά τεύχη ή βιβλία.

Εκείνο που αποκλείεται απολύτως είναι η έλλειψη πρωτοτυπίας, π.χ. η επανάληψη των αποτελεσμάτων προηγούμενων εργασιών του ιδίου συγγραφέως, ή,πολύ χειρότερα, άλλων συγγραφέων. Η αντιγραφή (κλοπή) εργασιών άλλων συγγραφέων είναι ένα βαρύτατο παράπτωμα που συνήθως τιμωρείται αυστηρότατα. Εάν ένας υποψήφιος για μια θέση καθηγητού, ή έστω βοηθού ή διδάκτορος αποκαλυφθεί ότι αντέγραψε άλλους ερευνητές η τιμωρία του δεν είναι μόνο το να χάσει τη θέση που επιδιώκει, αλλά ο πλήρης αφανισμός του από το επιστημονικό προσκήνιο. Θα έλεγε κανείς ότι η κλοπή σχεδόν πάντοτε ανακαλύπτεται και είναι πραγματική ανοησία να καταφεύγει κανείς σε κάτι τέτοιο. Αλλά όταν κανείς είναι υποψήφιος και θέλει να προβάλει τον εαυτό του χρησιμοποιεί πολλές φορές ανήθικα μέσα για να προβληθεί, με τη σκέψη ότι το κακό που κάνει θ’ αργήσει ν’ αποκαλυφθεί. Αλλά πολλές φορές το έγκλημα αποκαλύπτεται και η τιμωρία είναι βαριά.

β) Δεύτερο βασικό κριτήριο είναι η ακρίβεια των παρουσιαζομένων στοιχείων. Αν αποδειχθεί ότι κάποιος παραποίησε τα στοιχεία των πειραμάτων ή παρατηρήσεων του  ή αν οι μαθηματικοί τύποι ή υπολογισμοί είναι λάθος τότε η τιμωρία είναι επίσης βαριά. Σοβαρά λάθη μπορεί να συγχωρηθούν μία –δύο φορές, αν διορθωθούν, αλλά αν επαναληφθούν επισύρουν την οριστική καταδίκη. Κανείς δεν εμπιστεύεται πλέον αυτόν τον επιστήμονα.

Λάθη βεβαίως όλοι μπορούν να κάνουν είτε στις παρατηρήσεις τους είτε στις θεωρητικές εκτιμήσεις και στα συμπεράσματά τους. Γι’ αυτό είναι βασικό να σημειώνει κάθε επιστήμων το εύρος των πιθανών σφαλμάτων και να επισημαίνει τις αμφιβολίες που υπάρχουν για ορισμένα συμπεράσματα. Βεβαίως δεν δημοσιεύονται πάντα όσα είναι 100% βέβαια αποτελέσματα. Είναι απολύτως νόμιμο να παρουσιάσει κανείς μερικά και όχι τα τελικά αποτελέσματα ή να διατυπώσει θεωρίες και εικασίες που χρειάζονται περαιτέρω επαλήθευση. Άλλωστε ο κύριος λόγος που δημοσιεύονται επιστημονικές εργασίες είναι να δώσουν αφορμή για νέες θεωρίες και ερμηνείες των φαινομένων. Αλλά αν δοθούν ψευδή στοιχεία, υπολογισμοί ή δεδομένα, τότε δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική επιστήμη. Γι’ αυτό είναι απαραίτητοι οι κώδικες δεοντολογίας (όπως π.χ. σε νοσοκομεία) και τα πειθαρχικά συμβούλια που επιβάλλουν ποινές στους παραβάτες.

Δυστυχώς υπάρχουν παραδείγματα απατηλών εργασιών που στηρίχθηκαν σε λανθασμένα στοιχεία και άργησαν ν’ αποκαλυφθούν. Ένα παράδειγμα ήταν το κρανίο του Piltdown που βρέθηκε στην Αγγλία και υπετέθη ότι ανήκε σ’ ένα προϊστορικό πρόγονο του σύγχρονου ανθρώπου. Όταν όμως ήλθε η χρονολόγηση με ραδιενεργά στοιχεία αποδείχθηκε ότι αυτό το κρανίο ήταν σχετικά πρόσφατο και κάποιοι το είχαν τοποθετήσει (μάλλον σκόπιμα) σε πολύ παλαιότερα στρώματα της γης.

Ένα πιο σύγχρονο παράδειγμα ήταν η «ψυχρή σύντηξη» (cold fusion). Ορισμένοι επιστήμονες υπεστήριξαν  την άποψη ότι είναι δυνατόν να δημιουργηθεί πυρηνική σύντηξη χωρίς να απαιτούνται οι συνήθεις τεράστιες θερμοκρασίες, κι έτσι θα μπορούσε ίσως να παραχθεί φθηνή ενέργεια. Αυτό θα ήταν καταπληκτικό. Άκουσα μια τέτοια διάλεξη από έναν διάσημο φυσικό τον  Edward Teller,  έναν από τους πρωτεργάτες της βόμβας υδρογόνου. Παρ’ όλη όμως τη φήμη του ομιλητού το ακροατήριο έμεινε σκεπτικό. Και αργότερα απεδείχθη ότι όλα τα σχετικά δεδομένα ήσαν λάθος. Σήμερα κανείς πιά δεν υποστηρίζει την ψυχρή σύντηξη.

γ) Ένα τρίτο στοιχείο σε μία επιστημονική εργασία είναι η σωστή αναφορά σε προηγούμενες εργασίες. Δεν επιτρέπεται κανείς να παραλείπει (έστω και αν το κάνει χωρίς κακή πρόθεση, από άγνοια) το προγενέστερο έργο στον τομέα του. Γι’ αυτό οι κριτές επιμένουν ιδιαίτερα στην απόδοση δικαιοσύνης, με το να επιμένουν στη συμπλήρωση της βιβλιογραφίας των διαφόρων εργασιών. Αυτό όμως δυστυχώς δεν γίνεται πάντα. Π.χ. έχω διαπιστώσει ότι πολλές εργασίες στη Δυναμική Αστρονομία «ξανα-ανακαλύπτουν» συμπεράσματα του Henri Poincaré που δημοσιεύθηκαν πριν από έναν αιώνα.

Πώς όμως θα εφαρμοσθούν στην πράξη τα κριτήρια αυτά; Για τον λόγο αυτό πρέπει να γίνεται σωστή επιλογή  των κριτών από τα επιστημονικά περιοδικά και από τους οργανισμούς που κρίνουν την χρηματοδότηση των επιστημονικών προγραμμάτων. Στο περιοδικό μας (Astronomy and Astrophysics) συνηθίζαμε να λέμε ότι οι εκδότες μας (editors) είναι οι κριτές των κριτών (referees). Έπρεπε οι κριτές να είναι αμερόληπτοι, δίκαιοι και εργατικοί. Π.χ. δεν έπρεπε μια εργασία ενός ερευνητή να δοθεί σε ένα κριτή αντίθετης ομάδος (που θα ήταν πολύ αυστηρός), ούτε όμως και σε οπαδό του πρώτου ερευνητή (που θα ήταν πολύ επιεικής). Επίσης δεν έπρεπε να χρησιμοποιούνται ως κριτές επιστήμονες που δεν διάβαζαν προσεκτικά τις εργασίες ή καθυστερούσαν υπερβολικά την κρίση τους. Πράγματι μερικές περιπτώσεις καθυστερήσεων οφείλοντο στο ότι μερικοί κριτές ήθελαν να δημοσιεύσουν πρώτοι δικές τους ανάλογες εργασίες.

Στην ιστορία της επιστήμης υπήρξαν πολλές περιπτώσεις αντιθέσεων μεταξύ διαφόρων θεωριών, αλλά και προσωπικές αντιθέσεις μεταξύ διαφόρων επιστημόνων. Οι ιστορικοί κατά κανόνα βρίσκουν τη συμβολή των διαφόρων επιστημόνων σε μια θεωρία ή μία ανακάλυψη. Π.χ βρήκαν τη συμβολή του Poincaré, του Lorentz και άλλων στην θεωρία της Σχετικότητος, παράλληλα με τον Einstein.

Σε άλλες περιπτώσεις όμως η διαμάχη συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Π.χ. η ερμηνεία της κβαντομηχανικής έχει διάφορες σχολές και δεν υπάρχει μια γενικά παραδεκτή θεωρία. Είναι γνωστή η διαμάχη μεταξύ του Bohr, νομπελίστα, της σχολής της Κοπεγχάγης, και του Einstein (ο οποίος επίσης πήρε το βραβείο Nobel για την ανακάλυψη της σωματιδιακής φύσεως του φωτός). Ο Bohr υπεστήριζε την πιθανοθεωρητική ερμηνεία της κβαντομηχανικής, ενώ ο Einstein υπεστήριζε ότι «ο Θεός δεν παίζει ζάρια» (λογοπαίγνιο, που αφορούσε τη φύση της φυσικής, η οποία, κατά τον Einstein, είναι απολύτως αιτιοκρατική).

Και αυτές μεν οι περιπτώσεις δεν φαίνεται να επηρεάζουν το ευρύτερο κοινό. Αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που μας αφορούν πολύ πιο άμεσα. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις με πολεμικές συνέπειες (π.χ. η βόμβα υδρογόνου, που ανακαλύφθηκε πρώτα από τους Ρώσους, παρ’ όλον ότι οι Αμερικανοί κατασκεύασαν πρώτοι την ατομική βόμβα). Επίσης οι περιπτώσεις πειραμάτων με ανθρώπους (π.χ. η κλωνοποίηση ανθρώπων). Και ακόμη η μελέτη της Ιστορίας. Τα γεγονότα της ιστορίας έχουν άμεσα πολιτικό περιεχόμενο και οδυνηρές συνέπειες για λαούς ολόκληρους. Γι’ αυτό η αντιπαράθεση είναι μερικές φορές υπερβολική. Π.χ. το ολοκαύτωμα των Εβραίων οι Γερμανοί το παραδέχονται, αλλά προσπαθούν να το ξεχάσουν. Έτσι για παράδειγμα στο μουσείο του Νταχάου έχουν αποσύρει τα δόντια και τα μαλλιά των κρατουμένων και διατηρούν μόνο φωτογραφίες από το Χιτλερικό παρελθόν, ενώ οργανώνουν συναυλίες για να ξεχάσει ο κόσμος τη φρίκη του στρατοπέδου αυτού.

Αντιθέτως υπάρχουν ακραίοι ναζιστές στο Ιράν και αλλού, οι οποίοι  αρνούνται το ολοκαύτωμα των Εβραίων με ανόητα επιχειρήματα.

Στην Τουρκία εξ άλλου η επίσημη πολιτική προσπαθεί να αγνοήσει το ολοκαύτωμα των Ελλήνων και των Αρμενίων και πολεμά αδυσώπητα ακόμη και τους Τούρκους συγγραφείς που τολμούν ν’ αναφερθούν σ’ αυτό.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το τουρκικό κράτος ουσιαστικά διέλυσε την τουρκική Ακαδημία των Επιστημών το 2011 με το να διορίσει την πλειοψηφία των νέων Ακαδημαϊκών χωρίς τη γνώμη της ίδιας της Ακαδημίας.

9. Προπαγάνδα – Διαφήμιση

Η προπαγάνδα είναι ένα μείγμα από αλήθεια και ψέμα. Βεβαίως η ακραία προπαγάνδα τύπου Γκαίμπελς, που περιείχε ελάχιστη αλήθεια και τεράστια ψέματα, δεν είναι εύκολα πιστευτή, παρά μόνο από φανατικές ομάδες οπαδών ενός κόμματος. Αλλά ο τονισμός των ελαττωμάτων των αντιπάλων και η ελαχιστοποίηση των δικών μας ελαττωμάτων είναι κάτι το πολύ συνηθισμένο. Δυστυχώς αυτή η τακτική εφαρμόζεται μερικές φορές και στην επιστήμη.

Παράδειγμα είναι ο πόλεμος υπέρ του καπνίσματος. Οι βιομηχανίες τσιγάρων έδωσαν πάρα πολλές μάχες για να δείξουν, τάχα, ότι το κάπνισμα δεν βλάπτει, ή ότι ορισμένες μορφές τσιγάρων είναι καλύτερες. Έφθασαν στο σημείο να δημιουργήσουν και ερευνητικά εργαστήρια για να «αποδείξουν» τα συμφέροντά τους. Αλλά όταν οι ερευνητές των εργαστηρίων αυτών έδειξαν ότι το τσιγάρο βλάπτει, είτε τους έδιωξαν (και κράτησαν μόνο μερικά πειθήνια όργανά τους ) είτε έκλεισαν τα   εργαστήριά τους εντελώς, και εν πάση περιπτώσει δεν δημοσίευσαν τα αποτελέσματά τους.

Θα μπορούσε να γράφει κανείς επί πολύ για τα ψέματα της προπαγάνδας. Π.χ. υπάρχει έστω και μία διαφήμιση κάποιου προϊόντος που να μη περιέχει ένα μέρος από ψέματα ή έστω υπερβολές;

Τί γίνεται όμως με την διαφήμιση στην επιστήμη;

Η επικράτηση μιάς νέας θεωρίας οφείλεται εν μέρει στην προπαγάνδα που γίνεται για τη θεωρία αυτή. Μια νέα ιδέα μπορεί να πείσει ένα συγκεκριμένο ακροατήριο, αλλά αν δεν ακουστεί ξανά και ξανά, αν δεν υποστηριχθεί και από άλλους, αν δεν γίνει αποδεκτή από μερικά ονόματα που θεωρούνται γκουρού της επιστήμης, δεν γίνεται ευρέως αποδεκτή.

Είναι χαρακτηριστικό το πόσο άργησε να γίνει γενικά  αποδεκτή   η θεωρία της σχετικότητος. Ο Einstein  πήρε το βραβείο Nobel όχι για τη σχετικότητα, αλλά για το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, που επιβεβαίωνε την κβαντική θεωρία. Και μόνο μετά 50 χρόνια οι Taylor και Hulst πήραν βραβείο Nobel για την επαλήθευση μιάς προβλέψεως της θεωρίας, και συγκεκριμένα της ακτινοβολίας βαρύτητος. Εν τούτοις τα βασικά συμπεράσματα της γενικής σχετικότητος, όπως οι μελανές οπές και η διαστολή του Σύμπαντος είχαν διατυπωθεί λίγα μόνον χρόνια μετά τη δημοσίευση της εργασίας του Einstein το 1916. Και η πρώτη επαλήθευση της θεωρίας έγινε το 1919 από τον Eddington (εκτροπή των ακτίνων του φωτός πλησίον του ηλίου).

Σήμερα η διαφήμιση της κάθε θεωρίας, θεωρείται εξ ίσου απαραίτητη με την ίδια τη θεωρία και την κάθε σχετική εργασία. Οι ενδιαφερόμενοι μετρούν προσεκτικά τις αναφορές σε κάθε εργασία τους από  άλλους ερευνητές. Κι’ αυτό είναι σωστό. (Αλλά μερικοί μετρούν και τις αναφορές στον εαυτό τους, ή αναφορές συνεργατών τους σε κοινές εργασίες, που είναι αυτοαναφορές). Πάντως δεν είναι μόνο ο αριθμός των αναφορών που έχει σημασία. Είναι και τι γράφουν οι αναφορές αυτές, αν επικροτούν τη θεωρία και κυρίως αν την χρησιμοποιούν για νέες εργασίες.

Παρ’ όλον ότι οι κρίσεις των διαφόρων επιστημόνων δεν είναι πάντοτε ακριβοδίκαιες θεωρώ ότι το σύστημα των κριτών (referees) είναι αναγκαίο και οι κρίσεις των συναδέλφων μας είναι απαραίτητες και ουσιαστικές. Υπό τον όρον ότι θα υπάρχει ένας ελεύθερος διάλογος. Π.χ. ο ερευνητής να έχει δικαίωμα ν’ απαντήσει στον κριτή του και ενδεχομένως να ζητήσει έναν δεύτερο κριτή. Επίσης όταν ένας επιστήμων κριτικάρει μια παλαιότερη εργασία οι συγγραφείς της παλαιότερης εργασίας πρέπει να έχουν το δικαίωμα ν’ απαντήσουν.

Αυτές οι αρχές ισχύουν εν μέρει και στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Π.χ. ακούγονται γνώμες όλων των κομμάτων. Αλλά δυστυχώς αυτή η αμεροληψία δεν ισχύει πάντα. Πολλές φορές η ανακοίνωση ενός σκανδάλου δεν έχει συνέχεια. Το θέμα σβήνει, πνίγεται και στη συνέχει ξεχνιέται. Ο ακροατής δεν πληροφορείται πάντα αν το σκάνδαλο απεδείχθη αληθινό, και αν μετά την απόδειξη του έγινε η καταδίκη του (ή μήπως η δίκη καθυστέρησε τόσο ‘ώστε να παραγραφεί, σκόπιμα ή όχι, το αδίκημα) και τέλος αν η καταδίκη είχε συνέπειες (φυλάκιση και επιστροφή χρημάτων).

Τα ΜΜΕ έχουν σημαντική δύναμη χωρίς να λένε ψέματα, μόνο με την παρουσίαση ή την απόκρυψη της αλήθειας. Π.χ. με την ανοχή των ΜΜΕ πολλοί καταχραστές διαπρέπουν και σήμερα γιατί τα αδικήματά τους ξεχάστηκαν επιμελώς (εκτός αν κάποιο κομματικό συμφέρον μας επιβάλει να το ξαναθυμηθούμε).

10. Καθοδήγηση της έρευνας

Είναι γενική η αντίληψη ότι η επιστημονική έρευνα πρέπει να είναι ελεύθερη. Οι νέοι φοιτητές ενθουσιάζονται με κάποιο ερευνητικό θέμα, ή ελκύονται από κάποιον  επιτυχημένο καθηγητή, ή κάποιο αξιόλογο βιβλίο και θέλουν να ερευνήσουν   ένα επιστημονικό τομέα που τους αρέσει.

Αλλά η πραγματικότης δεν είναι εν γένει ρόδινη. Όταν τελειώσει κανείς το πτυχίο του ζητεί ένα θέμα για διδακτορικό και έναν καθηγητή (σπόνσορα) που θα τον υποστηρίξει. Και κατά κανόνα ζητεί και κάποια οικονομική ενίσχυση για να κάνει το διδακτορικό του. Τότε όμως αναγκάζεται να προσαρμοσθεί στις επιθυμίες του καθηγητή του. Ο καθηγητής θέλει να αναπτύξει τα δικά του θέματα, και αν ο υποψήφιος διδάκτωρ θέλει κάτι διαφορετικό, δεν μπορεί να συνεργασθεί μαζί του.

Κατά κανόνα οι καλύτεροι φοιτητές που παίρνουν πτυχίο στην Ελλάδα ζητούν να κάνουν διδακτορικό στο εξωτερικό. Έχω δώσει πάρα πολλές συστατικές επιστολές σε υποψήφιους διδάκτορες για να πάνε στην Αμερική, ή στην Ευρώπη. Αλλά πάντα τους ενημερώνω ότι θ’ αναγκασθούν να προσαρμοσθούν στις απαιτήσεις των καθηγητών τους. Έτσι όταν ένας νέος θέλει ν’ ασχοληθεί με έναν τομέα της Αστρονομίας, π.χ. με την Κοσμολογία, θα πρέπει να παρακολουθήσει μια σειρά μεταπτυχιακών μαθημάτων και μετά να βρει έναν καθηγητή που θα του δώσει κάποιο θέμα για διδακτορικό. Αυτό είναι φυσιολογικό και ευεργετικό για τον υποψήφιο, ο οποίος πρέπει πρώτα πρώτα να μαθητεύσει και να μάθει ποια είναι τα σημερινά όρια της ερεύνης και τα προβλήματα που δεν έχουν ακόμη λυθεί. Και βεβαίως ο νέος υποψήφιος διδάκτωρ πρέπει να εργασθεί σκληρά και όχι να ελπίζει ότι θα γίνει αμέσως ένας νέος Einstein που θα καταπλήξει τον κόσμο με τις ανακαλύψεις του.

Θυμάμαι έναν νεαρό φοιτητή που πήγε στον καθηγητή του στην Αγγλία και τον ρώτησε: «Κύριε καθηγητά μπορείτε να μου δώσετε ένα απλό αλλά σημαντικό πρόβλημα για διδακτορικό;» και ο καθηγητής του απήντησε: «Παιδί μου αν είχα ένα απλό και σημαντικό πρόβλημα θα το είχα μελετήσει μόνος μου. Δυστυχώς όμως τα απλά προβλήματα δεν είναι σημαντικά, και τα σημαντικά προβλήματα δεν είναι απλά».

Ένα άλλο παράδειγμα ήταν ένας αριστούχος φοιτητής μου, ο οποίος είχε πάρει υποτροφίες από τα μεγαλύτερα Πανεπιστήμια της  Αμερικής και με ρωτούσε τί ν’ ακολουθήσει. Τον ρώτησα τι ήθελε αυτός να κάνει. Κι αυτός μου απάντησε «Τη θεωρία του Παντός». Του είπα ότι αυτό ήταν εξαιρετικά δύσκολο και του συνέστησα να κάμει ένα πολύ λιγότερο φιλόδοξο πρόβλημα για διδακτορικό. Αργότερα (ή παράλληλα), ίσως θα μπορούσε ν’ αποπειραθεί να ασχοληθεί με την θεωρία του Παντός. Αλλά αυτός απάντησε: «Θα κάνω αυτό που θέλω. Ή όλα ή τίποτε». Και δυστυχώς μετά από αρκετά χρόνια δεν είχε καν τελειώσει το διδακτορικό του.

Η θεωρία του Παντός είναι ένα όνειρο που γοητεύει πολλούς επιστήμονες, αλλά δεν διαφαίνεται κάποια λύση του. Οπότε τίθεται το ερώτημα. Ποια είναι τα σημαντικά  προβλήματα της Φυσικής (και των συναφών επιστημών) που είναι προσιτά και αξίζει να μελετηθούν; Μερικές απαντήσεις στο ερώτημα αυτό έχουν δώσει διάσημοι επιστήμονες που ήδη έχουν διαπρέψει στους διάφορους τομείς. Αυτοί προσελκύουν ταλαντούχους νέους ερευνητές και κατορθώνουν να βρουν χρηματοδοτήσεις (grants) για τα προγράμματά τους. Αλλά πολλές φορές η έρευνα σε ορισμένους τομείς καταντά μια μόδα. Κανείς δεν τολμά ν’ αμφισβητήσει την κατεύθυνση των ερευνών που καθόρισαν ορισμένοι σημαντικοί ερευνητές. Όμως είναι δυνατόν η μόδα αυτή να παρέλθει και τότε τι θα γίνει με το πλήθος των ερευνητών που ακολούθησαν στη ζωή τους αυτή τη μόδα;

Ένα παράδειγμα σχετικό υπήρξε η θεωρία των υπερχορδών. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή τα στοιχειώδη σωμάτια, π.χ. τα ηλεκτρόνια δεν είναι σημεία, αλλά χορδές πολύ μικρού μήκους που πάλλονται. Για πολλά χρόνια η θεωρία αυτή είχε ελκύσει πλήθος νέων εξαιρετικών ερευνητών. Όμως σήμερα η θεωρία των υπερχορδών έχει παρακμάσει. Ο κύριος λόγος είναι ότι δεν βρέθηκε ακόμη μια πειραματική ένδειξη που να επαληθεύει τη θεωρία αυτή. Παρ’όλα αυτά ακόμη υπάρχουν πολλοί που ασχολούνται με τη θεωρία των υπερχορδών, με την ελπίδα ότι κάποτε θα επαληθευθεί.

Ένας άλλος τομέας που υπόσχεται πολλά είναι η Βιοφυσική, δηλαδή οι εφαρμογές της Φυσικής σε βιολογικά συστήματα. Ο τομέας αυτός συγκεντρώνει το ενδιαφέρον μεγάλου αριθμού ερευνητών σε πολλά κέντρα στον κόσμο. Μετά την τεράστια επιτυχία της μελέτης του γονιδιώματος του ανθρώπου και διάφορων ζώων και φυτών γίνεται μεγάλη προσπάθεια να μελετηθούν οι μηχανισμοί λειτουργίας του γονιδιώματος  και γενικότερα των ζωντανών οργανισμών.

Τέλος ένας πολλά υποσχόμενος αλλά αμφιβόλου ηθικής τομέας είναι οι στρατιωτικές εφαρμογές. Τα διάφορα κράτη διαθέτουν σημαντικούς πόρους για την ανάπτυξη των όπλων, όπως χημικά, βιολογικά και πυρηνικά όπλα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες που έκαναν τον πόλεμο στο Ιράκ, ακριβώς για να εμποδίσουν την ανάπτυξη τέτοιων όπλων, έχουν σημαντικά προγράμματα ανάπτυξης αυτών των «απαγορευμένων» τύπων όπλων.

Βεβαίως παράλληλα γίνεται μελέτη κλασικών όπλων, πυραύλων, αεροπλάνων, υποβρυχίων κλπ. Όσοι εργάζονται στα εργαστήρια των ενόπλων δυνάμεων πληρώνονται πολύ καλά, αλλά δεν μπορούν να δημοσιεύσουν τα αποτελέσματά τους, τα οποία είναι απόρρητα.

Είναι όμως ηθικά επιτρεπτό σ’ έναν επιστήμονα να ασχολείται με τέτοια όπλα που επιφέρουν μαζικές καταστροφές; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Αν οι πιθανοί αντίπαλοι αναπτύσσουν τέτοια όπλα γιατί δεν πρέπει να γίνουν ανάλογες έρευνες από κάθε υπεύθυνο κράτος; Το πρόβλημα γίνεται πιο περίπλοκο όταν υπάρχει κίνδυνος διάφορες τρομοκρατικές οργανώσεις ν’ αναπτύσσουν παράνομα τέτοια καταστρεπτικά όπλα.

11. Συμπεράσματα

Αν η Επιστήμη αγνοούσε την Ηθική θα κατάρρεε η ίδια. Καμία ανακάλυψη της Επιστήμης δεν θα ήταν πιστευτή αν μέσα στις ανακαλύψεις περιλαμβάνονταν και ψεύδη.

Ευτυχώς οι επιστήμονες εν γένει έχουν συναίσθηση της απολύτου ανάγκης της ορθής συμπεριφοράς στην έρευνα και τη διδασκαλία τους.

Αλλά υπήρξαν στο παρελθόν, και υπάρχουν ακόμη και σήμερα, περιπτώσεις κακής συμπεριφοράς που είναι απολύτως απαράδεκτες. Οι επεμβάσεις των πολιτικών, των βιομηχανιών (π.χ. στις βιομηχανίες όπλων, τσιγάρων και φαρμακοτεχνιών) και οι φιλοδοξίες διαφόρων επιστημόνων προκαλούν τεράστια ζημιά στην Επιστήμη.

Γι’ αυτό η καλλιέργεια των Αξιών, και ιδιαίτερα της Ηθικής είναι ένα απαραίτητο στοιχείο  για την πρόοδο της Επιστήμης, και του Πολιτισμού γενικότερα.

Η πρωταρχική απαίτηση είναι η αναγνώριση του ρόλου των Αξιών από τους επιστήμονες. Για το λόγο αυτό η Ακαδημία Αθηνών οργάνωσε τα έτη 2004 και 2007 δύο συνέδρια «Πανανθρώπινων Αξιών» (κύριος υπεύθυνος ήταν ο Ακαδημαϊκός κ. Λ. Χριστοφόρου) όπου μίλησαν πολλοί αξιόλογοι επιστήμονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα συμπεράσματα των συνεδρίων αυτών δημοσιεύθηκαν σε δύο τόμους στα Αγγλικά με τους τίτλους “Universal Values” και “Science, Technology and Human Values”   και είχαν παγκόσμια κυκλοφορία.

Η δεύτερη βασική απαίτηση από τους επιστήμονες είναι να τηρούν τους απαραίτητους κανόνες κατά την άσκηση της επιστημονικής έρευνας. Να δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην Αλήθεια και στη Δικαιοσύνη χωρίς να τονίζουν μονομερώς τη δική τους συμβολή.

Όταν υπάρχουν παραβάσεις των βασικών αρχών Ηθικής πρέπει η επιστημονική κοινότης να λαμβάνει μέτρα κατά των παραβατών. Αυτό γίνεται εν πολλοίς με την κρίση των προτάσεων και των δημοσιεύσεων από ειδικούς κριτές (peer review). Επίσης υπάρχουν σε ορισμένα Ιδρύματα Επιτροπές Δεοντολογίας που επιλαμβάνονται των κατηγοριών για ανάρμοστη συμπεριφορά. Αυτά όλα τα μέτρα πρέπει να γενικευθούν και να γίνουν πιο συστηματικά.

Ιδιαίτερη προσοχή στα θέματα Ηθικής πρέπει να δίνουν  όσοι χρηματοδοτούν έρευνες (κράτη, βιομηχανίες, διεθνείς οργανισμοί), αλλά και όσοι δέχονται χρηματοδοτήσεις. Π.χ. όταν μια βιομηχανία απαιτεί να υποστηρίξουν οι επιστήμονες ορισμένες θέσεις (π.χ. για τη χρήση ορισμένων όπλων, για τη διαφήμιση των τσιγάρων, ή για την παραχάραξη της ιστορίας) δεν πρέπει οι διάφοροι ερευνητικοί οργανισμοί(π.χ. πανεπιστήμια, εργαστήρια, ή και μεμονωμένοι ερευνητές ) να δεχθούν να συμμετάσχουν σε τέτοια προγράμματα. Αλλά και στις πλέον καθαρές περιπτώσεις πρέπει να γίνεται έλεγχος των προϋποθέσεων βάσει των οποίων χρηματοδοτούνται έρευνες, ιδίως όταν τα διατιθέμενα ποσά είναι μεγάλα.

Πάντως η ηθική συμπεριφορά του επιστήμονος δεν μπορεί να καθορίζεται μόνο από τον φόβο (τον «φόβο του χωροφύλακος»), αλλά από την όλη εκπαίδευση του επιστήμονος και την ηθική του κατάρτιση. Δεν μπορεί να θεωρείται αυτονόητο ότι κάθε επιστήμων θα είναι πρότυπο συμπεριφοράς, ακόμη και στους συναδέλφους του, αν δεν έχει «μάθει» τη συμπεριφορά αυτή, και αν δεν έχει την πεποίθηση ότι υπηρετεί μιά Αξία (την Αλήθεια της Επιστήμης) που βρίσκεται πάνω από το ατομικό συμφέρον.

Είναι προς τιμήν των ελληνικών πανεπιστημίων ότι έχουν θεσμοθετήσει τη διαβεβαίωση που δίνουν οι νέοι διδάκτορες, που θυμίζει τον όρκο του Ιπποκράτη των ιατρών. Η διαβεβαίωση αυτή περιλαμβάνει τη φράση «µηδ’ ἐθελήσειν τἀναντία ὧν αὐτός/ή γιγνώσκω διδάσκειν, µηδέ καπηλεύειν τήν ἐπιστήµην καί τό ἀξίωµα τοῦ τῶν Μουσῶν θιασώτου αἰσχύνειν τῇ τῶν ἠθῶν ἀκοσµίᾳ».  Επομένως οι νέοι διδάκτορες, δεν ορκίζονται στο κράτος ή σε κάποιο ίδρυμα, αλλά στην Αλήθεια (που αυτοί οι ίδιοι ανακαλύπτουν), και στην Αρετή. Με τον όρκο αυτό τα ελληνικά πανεπιστήμια δίνουν ένα παράδειγμα σε όλο τον κόσμο για το πλαίσιο ηθικής μέσα στο οποίο πρέπει να κινείται ο επιστήμονας.

Γεώργιος Κοντόπουλος Ακαδημαϊκός

Note:  This article is reprinted from AKTINES, July-August 2014, No.746, pp 123-133; kindly offered for this presentation by the writer.

Leave a Reply